şeytan kumaşı-çizgilerin ve çizgili kumaşın tarihçesi

eğer alışveriş yaparken siz de benim gibi gözünüzü çizgili giysilerden alamıyorsanız, bir kere daha düşünmekte fayda var. michel pastoureau, çizgili kumaş hakkında derinlemesine bir araştırma yapmış ve çizginin bir tür şeytan icadı olduğu yolunda tarihsel ve imbilimsel gerçekleri bir bir ortaya koymuş:) çizgili giyinmenin bir tür cesaret sınavı, farklı olmanın işareti olduğunu anlatmış. aşağıda, kitabın en şenlikli yerlerinden alıntı var. ancak, burdaki özeti okumakla yetinmeyip, bulabilirseniz (bora bir sahafta bulmuş çünkü, beğenirim diye almış), alın kitabı bence. atın çantanıza, dursun; bankada beklerken, servisle işe gidip gelirken okunup bitiverecek kadar kısa. hapishane giysisinden, yatak çarşaflarına varıncaya kadar her tür çizginin tarihini öğrenmekle kalmayıp, benim gibi, ah acaba puantiyenin tarihçesi ne zaman yazılacak, diye heyecan da yapabilirsiniz:)

(…) Çizgi sorunu, herhangi bir toplumdaki sosyal ve görsel unsurlar arasındaki ilişkiler konusunda bir sorgulamaya sevk ediyor insanı. Neden batıda uzun yıllar boyunca sosyal sınıfların büyük bir kısmı kendilerini ayrıcalıklı bir biçimde görsel kodlarla ifade ettiler? Görme olgusu, işitmeden ya da dokunmadan daha mı etkili? “görmek” sınıflandırmak mıdır?

(…) Çizgi beklemez, hareketsiz kalamaz. Sürekli bir hareketlilik içindedir. Çizgi, dokunduğu her şeye hayat verir, arkasında rüzgar varmış gibi durmadan ilerler. Ortaçağ’da, insanların geleceğini altüst eden yazgı sık sık çizgili elbise giyerdi. Bugün teneffüse çıkmış bir koridorda üzerinde çizgili giysiler olan öğrenciler diğer öğrencilere göre daha hızlı koşuyor (adidas, tüm dünyada satılan giyecek ve ayakkabılarında bulunan birbirine pararlel üç şeritli amblemi seçmekle yanılmadığını gösterdi. Bu üç şerit aynı zamanda sürat ve sportif performansı simgeliyor.)

S:14

(…) Ortaçağ sonlarında Güney Avrupa şehirlerinde giderek yaygınlaşan giyim kararnamelerinde fahişelerin, soytarıların ve hokkabazların ya tamamen çizgili bir elbise giymeleri ya da üzerlerinde çizgili bir giysinin bulunması gerektiği belirtilmişti: fahişeler için eşarp, etek veya omuz kordonları; cellatlar için çizme veya şapka; hokkabazlar ve soytarılar için hırka veya bone. Her tarafta bu insanların farklılığı görsel bir işaretle belirtilmişti. Böylece o mesleği icra edenler onurlu vatandaşlardan ayırt edilebileceklerdi. Birçok ülkedeki, özellikle Almanya’daki şehirlerde cüzamlılar, sakatlar, “bohem yaşayanlar”, bazen sapkınlar ve nadiren de Yahudiler ve Hıristiyan olmayanlarla ilgili benzer kayıtlar mevcuttu.

S: 23

(…) Çizgili (Ortaçağ Latincesinde “virgulatus, lineatus, fasciatus, vb.) ve farklı (varius) bu bağlamda bazen eşanlamlı olmuşlardır. Ve bu eşanlamlılık çizginin aşağılayıcı yönünü betimliyor genelde. Ortaçağ kültürü için farklı demek, erdemsiz demekti, kirli demekti, saldırgan demekti, ahlaksızlık veya aldatma demekti. Farklı olarak nitelendirilen bir insan kurnaz veya yalancı demekti, acımasız demekti, hasta demekti, akıl ya da amansız bir deri hastalığına yakalanmış demekti.

S:35

(…) Çağdaş hassasiyet anlayışı ile –ki farklılığı gençlik, neşe, hoşgörü, ve ince mizah unsurları çerçevesinde pozitif bir değer kabul eden Ortaçağ hassasiyet anlayışı arasında uçurumlar var. İyi bir Hıristiyan, namuslu bir insan, farklı olamazdı, olmamalıydı. Çünkü farklılık günah ve cehennemi çağrıştırıyordu.

S:36

(…) Modern çağla birlikte çizgide sürekli olarak yeni bir düzene geçildi. Çizgi, eski özelliklerinin hiçbirini kaybetmeden yeni şekiller ve anlamlar kazandı.

S:49

(…) Düşey çizgi modasının yeni bir çıkış yapması için yüzyılın sonunu beklemek gerekti. Özellikle de 1500’lü yılların dönüm noktasını. Zaman değişiyor ve bu “modern” çizgiler, kendilerinden öncekilerin üzerine yapıştırılmış utanç damgasını yavaş yavaş silmeye başlıyorlardı. Bazı hükümdarlar buna öncülük ederek , hırkalarının üzerinde portrelerini yaptırıyorlar ve çizgili cübbe giyiyorlardı. Sonra da prensler onları taklit etmişlerdi. Oysa yatay çizgi uzun süre hizmetçi ve kölelere has bir özelliğin simgesi oldu.

İspanyol modalarında, özellikle erkek giysilerinde, çizgilerin birbirine karıştığı küçük bir pencere açılması uygun görülmüştü. Genelde gösterişsiz ve sıradan olan bu Caravagiovari çizgiler, birbirlerine toprak rengi ile kahverenginden, siyah ile menekşeden, bazen de yeşil ile altın renginden dönüşüyorlardı.

S:59

(…) Fransız ihtilalinin, çizgilerin ve çizgili yüzeylerin kullanımına neden bu kadar çok yer verdiğini kesin bir ifadeyle açıklamak güçtür. (…) 1989 yılında, ihtilalin ikiyüzüncü yıldönümünde, bütün törenler ve ihtilalle ilgili aktiviteler esnasında çizgili kumaş, giysi ve nesnelerin kullanımı bir zorunluluk haline gelmişti adeta. Çizgisiz bir ihtilal düşünülemiyordu. İki yüzyıldan beri, resim sanatında, gravürde, kitap resimlerinde, tiyatroda, daha sonra sinemada, televizyonda ve çizgi filmlerdeki bütün ihtilalci dekorlarda çizgi vardı ver vatansever veya dışlanmış kişi çizgili jile veya pantolon giyerdi. Bu durumda sosyal düzeni hiçe sayan üç ihtilalciden, şeytan, hokkabaz ve cellat imgesinin bıraktığı izlerden birini a posteriori olarak görmek için fazla uzağa mı gitmek olur acaba?

S:64-65

(…) Bu arada tutukluların ve kürek mahkumlarının çizgili giysilerinin gerçek hikayesini belirlemek zordur. Bu giysilerdeki çizgiler de Amerika’dan gelmiş görünüyorlar. Bu giysilerin ilk defa, 1760’lara doğru yeni Dünya kolonilerindeki suçları ağır olan kürek mahkumlarında görüldüğü söylenmektedir. (…) Daha sonra, 19. yüzyılın başlarında bu çizgiye bazı İngiliz ve Alman hapishanelerinde rastlanmasının ardından, birkaç on yıl boyunca Avustralya, Sibirya ve hatta Osmanlı İmparatorluğu zındanlarında kullanıldığı da görüldü. Fransız zindanları, aksine bu giysiyi hiç kullanmamış, böyle çizgili bir giysi yerine kürek mahkumlarına kırmızı bir kask giydirmeyi tercih etmiş.

S:74

(…) Bununla birlikte bu dışlanmışlık haktan veya özgürlükten yoksun bırakma değil, hatta bazen himaye anlamına bile gelmiştir. Ortaçağ toplumunun deli ve kaçıklarla özdeşleştirdiği çizgili giysinin aşağılayıcı bir değer taşıdığı, bir dışlama işareti olduğu muhakkak. Fakat bu dışlanmışlık, bir engel, bir parmaklık, hatta giyenleri şeytansı yaratıklardan ve kötü ruhlardan koruyan bir engel olarak da kullanılabilir. Çabuk etkilenen ve zayıf olan deli, şeytan için iyi bir avdır. Böyle birisini şeytana yem etmemek için, eğer geç kalınmamışsa, ona bir filtre, bir engel işlevini yüklenmiş koruyucu bir elbise (çizgili bir elbise) giydirmek fena mı olurdu? Bu tür çizgili elbiselerin koruyuculuk erdemlerine olan inancın, üç aşağı beş yukarı çağdaş düzene kadar sürdüğünü düşünmek yanlış olmaz. Çizgili pijamalarımızı gece, dinlenirken, savunmasız ve zayıfken, kötü rüyalardan ve kötü güçlerden korunmak için giymez miyiz? Çizgili pijamalarımız, çizgili çarşaflarımız, çizgili yataklarımız bir kafesin demir parmaklıkları değil midirler?

S: 80

(…) Beyazdan renkliye geçiş her yerde aynı hız ve yoğunlukta olmamış, fakat her yerde ve her zeminde aynı tarzda olmuştur: pastel ve çizgi. Gerçekte hiçbir yerde, beyazdan, canlı ve doymuş bir renge çok ani bir geçiş olmamıştır. Yatak için olsun, iç çamaşırlar, havlular veya gecelikler için olsun, her zaman bir ara dönem mutlaka olmuştur. İşte bu ara dönemler pastel, boyalar ve çizgili kumaşlar dönemleridir.

(…) Bu arada, pastel ve çizginin, 19. ve 20 yüzyıllar arasında, batı giyim sistemi bünyesinde neredeyse dilbilimsel olan eşdeğerliliğini de belirtmekte fayda var. Pastel tamamlanmamış, öylesine renk sayılan bir renktir. Başka bir deyişle adını söylemeye cesaret edemeyen bir renktir. Çizgi de bu kullanımda yarı bir renktir ama bir renktir. Beyazdan elde edilmiş bir renktir. Her iki halde de boya kırılmıştır. Teknik açıdan farklı olmalarına rağmen, bu iki kırılma yöntemi aynı çift işlevi üstlenmişlerdir. Bu çift işlev, beyaza neşe katmak ve rengi arındırmaktır. Beyaz veya ağartılmış kumaşlar kabusunu aşarak, beden temizliği ve sosyal ahlak temizliği korunabildi.

S:85

(…) Çizgili gömlek tüm denizciler tarafından giyilmemiştir. Genelde tayfalara ait bir giysidir. Yani üst rütbeli erbaş veya subayların yönettiği manevralara katılan mürettebatın giydiği bir gömlektir. 18. yüzyıl resim sanatında tayfaları temsil eden bu gömlekler aynı anlamı bugüne kadar muhafaza etmişlerdir. Hiyerarşinin ast kademelrinde bulunan insanların giydiği, bazen kötü ve aşağılayıcı bir anlam taşıyan kıyafettir.

S:88

(…) Belki denizci kıyafetlerin kökeni ideolojik veya imbilimsel değil de sadece tekstile bağlıdır. Çünkü denizcinin çizgili kıyafeti trikodur. Yani sıcak tutan ve iç giyim özelliğini taşıyan bir örgüdür; çünkü avrupa’da teknik nedenlerden dolayı sadece çizgili kıyafetler örülmüş (çorap, dizlik, bone, eldiven).

michel pastoureau

şeytan kumaşı

iletişim yayınları

çev: ibrahim yılmaz