iyiyim iyiyim

Geçen postun yorumlarında bahsi geçmiş; iyilik üstüne de konuşuruz, demiştim. bu aralar başka dertlerle uğraşır durumdayım ama fazla da gecikmeden az önce ortaya çıkan şu yazıyı göndereyim istedim. eksikleri çok ve dağınık, idare edin, olmaz mı?

İnsanlar için bunca sık kullandığımız, iyi-kötü sıfatlarının kendisi hakkında azıcık düşünmeye başladığımda, her şey karmakarışık oluyor. Girit labirentine girmişim de saptığım her yol kördüğüm olup, beni tekrar geçtiğim koridorlara götürüyor gibi yorulup, bunalıyorum. İşin içinden çıkamayınca gündelik hayatın onayladığı kavramların düzayak anlamlarına bel bağlayıp, İkaros gibi balmumu ve tüylerle yapılmış kanatlarla labirentten uçarak kurtuluyorum.

Sıradan insanların basit çıkar ve beklentileri ile hareket ettiğini bilince, yani tercihlerinin o apaçık anlamlarını görünce, insan bağışlayıcı oluyor. “İyi” bir insan diyor. Ondan beklenen, evet, ortadaki kasede duran elmaların en büyüğünü açgözlüce kendine seçmesi. Kalabalıklar içinde çok iyi insan var böyle. Hayatın zorlaşması ile insanların çirkinleşmesi orantılıdır. Ve bu doğaldır. Eh, hayatı sıkıcı yapan da böyle insanlardır. Sıkıcı olan bu insanlardır. Hayat bu insanlarla sıkıcılaşır. Anlarsın, bağışlarsın ama uzaklaşırsın, yalnızlaşırsın. Duvar kenarından yürüyen, suya sabuna dokunmayan konularda çok konuşan, kendini asla zor tercihlerin karşısında bırakmayan bu çok iyi insanlar, herkese sunulan bu “insan” olmak macerasında kahramanlığı kendilerine yakıştırmazlar, figüran olmayı kabullenirler ve televizyondaki açıkoturumlar bu iyi insanlar hakkında yapılır.

Kendine zor sorular sormuş insanlar da var şu iyilik hakkında. Bunlar da çok. Sen, ben, biraz okuyup yazmış çoğu insanın kafası karışıktır iyi olanın ne olduğu hakkında düşünürken. Bunlar çok düşünür hayat hakkında, hayatın anlamı hakkında ve iyi bir insan olmak konusunda müthiş bir iyiniyete sahiptirler. Bencillikleri ve kibirleri ile iyiliğin anlamı hakkında düşünürken kendi taraflarını tutarlar ancak. Derin ve zor konular açarlar, çok düşünürler ama davranırken genellikle çuvallarlar. Yukarıdaki sıradan insanlardan tek farkları kavramlar hakkında düşünecek donanıma sahip olmaları ve vicdan denilen alarmları yüzünden daha rahatsız uyumalarıdır.

Çok, ama çok az insan var ki, ben birkaç tane tanıdım bunlardan, onlara iyi derken biraz zorlanırsın. Ama gerçek iyi olan da onlardır. Neyin iyi olduğu, iyi davranışın, iyi kararın, iyi tercihin ne olduğu konusunda insiyaki olarak bir sezgiye sahip olmakla kalmaz, aynı zamanda donanıma da sahiptirler. Şu omzumuzda duran iyiliğimizi ve kötülüğümüzü yazan meleklerin defteri var ya, bunlar için tek defter vardır. İyiliğin içindeki kötülüğü, kötülüğün içindeki iyiliği görürler. Bunları süzüp, o altın iyiliğe ulaşmayı bu insanlar becerir. Hayatı sadece kavramlarla anlamaya çalışmazlar, hayat onların hikayesidir. Okuduğunuz romanlardaki kahramanlara esin verir bu adamlar. Tercihlerinin hiç biri kolay değildir. Hayat zordur onlarla ama çok da zevklidir. Onları izlemek güzeldir. Bir sürü soru çıkar bu izlenceden. Takdir edersiniz onları ama yanlarında yürümek zordur, eninde sonunda ayvayı yersiniz. Haklarında iyi olduğu kadar kötü de denir. Seyircilerin kendilerini bu sorulardan korumak istemelerine göre değişir oran. Bana sorarsanız, verdikleri zararları hesaptan düşerek diyebilirim ki, “iyi” olan insanlar bunlardır.

Bir de bu iyilik ve kötülük bahçesini ufka kadar görebilen, iyiliğe ulaşmak için zamanında yeterince çirkinleşmeyi göze alabilmiş, kapasitesini tartmış, hayatı olsa olsa nasıl yaşayabileceğini sezmiş insanlar da var. Bunlar, nihayetinde tercihlerini yapar, bu konuda artık hayatla ve kendileriyle didişmezler. Şu iyilik bahçesinde topu topu ne yetiştirebileceğini bilir, işlerine güçlerine bakarlar. Her ne kadar sıradan görünseler de eğer toprağını yeterince derin çapalarsanız çok renkli, ilginç ve “iyi” insan çıkar bunlardan.

Dostoyevski Budala romanında, Prens Mişkin ile “mutlak iyilik” hakkında düşünmüş.
Yeğeni Sonya’ya yazdığı mektupta, “Romanın (Budala’nın) temel düşüncesi, mutlak iyi adamı anlatmaktır. Özellikle bugünlerde, dünyada bundan güç bir iş yok. Bütün yazarlardan mutlak iyiyi anlatmaya kalkışanlar her zaman doğruyu elden kaçırmışlardır. Çünkü bu son derece güç bir iş. İyi, bir ülküdür, ama gerek bizim ülkümüz, gerek uygar Avrupa’nın ülküsü, hala işlenip ortaya çıkarılmaktan çok uzak. Hıristiyan edebiyatındaki iyi kişilerin en kusursuzu Don Kişot’tur. Fakat iyi olmasının tek nedeni, aynı zamanda gülünç olmasıdır. Dickens’ın Pickwick’i de (Don Kişot’tan çok daha zayıf, fakat yine de gülünçtür) gülünçtür ve bu yolla başarılı olmaktadır.”

Meselemizle ilgili olan kısımdan yapmam gereken alıntı bu kadar ama Dostoyevski öyle derin ve doğru bir edebiyat analizi yapmış ki, devamındaki şu birkaç cümleyi de yazayım.

“Kendi değerinin farkında olmayan bu gülünç kişilere karşı bir merhamet uyanmakta ve bu yoldan, okuyucuda bir yakınlık duygusu ortaya çıkabilmektedir. Merhametin uyanışı, mizahın sırrıdır. Jean Valjean da güçlü bir girişim, fakat o bahtsızlığın derinliği ve toplumun ona yaptığı haksızlıklar yoluyla okuyucuda yakınlık uyandırıyor. Benim romanımda bu tür şeyler hiç yok ve tam bir başarısızlığa uğramaktan müthiş korkuyorum.”

Dostoyevski, Budala’nın Prens Mişkin’ini yaratırken, bütün dünyada mutlak iyi olarak gördüğü İsa’dan ve Don Kişot’tan etkilenir. Prens’in fiziksel betimlenişi gerçekten de İsa’ya tıpatıp benzer. Coleridge’in Don Kişot için söylediği “ yargıdan ve anlayıştan yoksun kılınmış aklın ve ahlaki duygunun (elbette içinde bulunduğumuz dünyanın, kaba, çirkin, çıkar dolu yargısına ve anlayışına gönderme yaparak) kişileştirilmişidir,” değerlendirmesini Prens Mişkın için de yapmak gerekir.

Dostoyevski, acı çekmenin ve boyun eğişin ahlaki üstünlüğünü Mişkin’de canlandırır. Dostoyevski, eylemi duyguya göre ikinci plana indirir. Günahı eylemde değil, duyguda bulur. Günahkar eylemler, günahkar zihinlerden daha affolunur. Mişkin tıpkı İsa gibi düşkünlerin, günahkarların dostudur. Rezil Lebedev’le, sahtekar Keller’le, sarhoş ve namussuz İvolgin’le birlikte olduğu zaman çok rahattır. Biz kitabı okurken bu karakterlere sinirlenir ve Mişkin’in kendini kollaması, şu terbiyesizlere dersini vermesini isteriz. Oysa Mişkin’in meselesi bizimkinden çok başkadır. O, özellikle bu tür karakterlerle karşılaştığında içindeki iyilik duygusunu nasıl yansıtacağını düşünür. Onun için, kirlenmiş Nastasya ile lekesiz Aglaya’yı değerlendirirken bağlı olduğu hiç bir toplumsal ya da ahlaki titizliği görmeyiz. Kime ne için, ne kadar, nasıl dikkat edebileceğidir, kim için ne kadar yardım edebileceğidir meselesi.

Ahlaki görüşü mahkemelere ya da ceza kanununa yaraşır ilkelerden etkilenmiş ve duygulara, düşüncelere karşı hoşgörülü, eyleme karşı hoşgörüsüz olan Batı uygarlığı için Mişkin ne kadar anlaşılmaz ise de, duygulara önem veren ve eyleme aldırmayan Rus insanı için Prens Mişkin o kadar tanıdıktır. Mişkin’in dünyası, kişisel çıkar dürtüsünün olmadığı, paranın küçük görüldüğü, vermenin almaktan daha iyi olduğu, yarının düşünülmediği bir dünyadır. Ahlaki ülkünün pratik uygulanımları izlenir bu dünyada. Hiçbir zaman dingin bir cinsel ilişkiyi betimlemeyen Dostoyevski’ye göre cinsel ilişki kuramsal olarak bencilcedir (iki kişiyi ilgilendiren bir bencillik olsa da) başkasını düşünmeyi, kendine önem vermemeyi buyuran ahlaki ülküden sapmadır.

Mişkin, temiz, güzel, boyun eğmez dürüstlüğü, dürtülerini başıboş bırakmasını engelleyen utangaçlığı ile çok çekici olan Aglaya’ya doğal, insani bir cinsel eğilim duyarken, bedeni alçalmışlığı içinde ahlaki yüceliği ve temizliğini gördüğü, kırılgan bir erdemi olan Nastasya için feda olmaya zorlar kendini.


Zor bir şey şu iyilik kısaca. Gülünç olmayı, daha kötü şartlarda yaşamayı, kendi bencil isteklerine sırt çevirebilmeyi, kendini tümden başkalarına adayabilmeyi gerektirir. Seyirci istiyorsan, bu da yaptığın iyiliği bozar. Okuduysanız, Camus’nün Veba’sında Cottard adında bir karakter var. Bu kaba saba adam neden sonra, oldukça kibar, komşularına iyi davranan, arkadaşına yemek ısmarlayan bir adama dönüşür. Arkadaşı der ki, “öyle değişti ki kendisinin iyi bir insan olduğuna ilişkin tanık arıyor gibi davranıyor”.

Annem de iyidir, doğasında iyilik vardır ama nasıl desem cennete gitmeyi düşler bu iyiliklerle. Onun iyiliklerini bozan tek şey bu cennet fikridir bana kalırsa.

Ben, iyi bir insan mıyım? Sanmıyorum. Bir kere, hayattaki rolüm konusunda kararlı değilim. Bu, zaten çok karmaşık olan bu iyilik kavramı için, benim kendimi test edeceğim sabit bir alan kolaylığını yok eder. Hayat beni yorar. Zor gelir. Bu da davranışlarımdaki iyiliğin istikrarlı olarak devamını engeller. Bir olaya bakarken 360 derecelik bir açı yeğlerim ve her seferinde bu açı değişir ki, istikrarsızlığa bu da neden olur. Her şeyden önemlisi, iyi bir insanın kendini unutmuş olması gerekir ki, benim işim gücüm kendimledir. Ara sıra tepem atarsa, “neden kötü olmamalı?” diye de sorarım kendime. Mozart karşısında Salieri’nin kötülüğünün anlamı, Gündüz Güzeli filminde, kötürüm düşen ve kendisine çok iyi bakan karısı karşısında suçluluk duyan adama, karısının kirli hikayesini anlatarak onu bu suçluluk duygusundan kurtaran arkadaşının davranışı, Nabakov’un Lolita’sındaki Humbert’in karşı koyamadığı kötülüğündeki sapkınlık… İyilik ve kötülük hakkında düşüneceğimiz öyle çok örnek var ki. İyi karakterleri olduğu kadar kötü karakterleri de anlamaya başladığınız anda hapı yutuyorsunuz ama.


Not:Budala kitabı için yapılan alıntı ve yorumlarda, Edward Hallet Carr’ın Dostoyevski kitabından yararlandım.