sinestezik haller

bir kaç gündür yazmayı istediğim bir konu var, ama olmuyor, yazamıyorum. sıcak hava, iştahsızlık, almanca çalışmak beni fazlasıyla bitkin düşürünce de derhal vazgeçiyorum. yazmayı düşündüğüm konu bi tuhaf;  yazmaya başladığım anda bakıyorum ki poz kesiyorum, afra tafra yapıyorum, edebiyat parçalıyorum niyeyse. bende olan bir arıza, bir sıradışı özellik bahsedeceğim şey olup olacağı ya, sonunda  arızasını şatafatlı bir gururla taşıyan sevimsiz birine dönüşüyorum... her seferinde  sıkıntıyla yazmaktan vazgeçtim. oysa yapmak istediğim bu hastalığın bir oyun imkanı tanıması ve böylece eğlenceli bir sohbeti geliştirmek; derinliği yıldız fallarıyla ölçülecek, gülümsemeli bir konuda birazcık oyalanmak. hissedeceğinizi baştan söyleyerek af da diledim sizden. elimden geldiği kadar ayıklayarak, süsü asgariye indirerek, şairane kısımları budayarak konuya girelim:

işte açıklıyorum; ben hasta bir adamım... anormal bir adamım. galiba beynimden zorum var. beyin nöron sistemim en az yirmibeşbin kişiden farklı çalışıyor. bu oran anormal sayılmama yeter de artar bile.

çok, çok sonra öğrendim bendeki halin normal olmadığını; çocukken herkes benim gibi sanırdım. herkesin benim gibi harflerin rengini, sesin şeklini gördüğünü; şekillerin kokusunu duyduğunu sanırdım. “A, parlak bir siyahtır. K, mat, pürtüklü bir siyahtır…” dediğimde, neden bahsettiğimi hiç anlamayan onlar da anlaşılmadığım için ben de çok şaşırmıştım ilkin. ısrarla devam etmiştim, belki daha anlaşılır olur, diye; “bir benzerlik kurulacaksa k=4'tür. A=8'dir. olmadı mı?” insanın algıladığını anlatamaması çok acıklıdır. örnekleri çoğaltırsınız, “5, pembe dudaklarından salyası akan bir çocuktur. 9’la çok benzerler, ama 9 olgunlaşmış, artık salya filan akıtmayan, ruhu çocuksu, ciddi bir insandır. 7’yi çok severim. anlayışlı, hoşgörülü, pratik… kucaklar hep. 2 geri kafalı, inatçı, alıngan ve küstah. 3 ne yapsa komik, hiç farkında değildir, durum komedisi yaratır.“

hmmm… hayır mı? olmuyor mu? hiçbir şey ifade etmiyor mu bunlar size? “ama O fildişi beyazdır, apaçık ortada bu. C, güneş gibi sapsarı… ya da… ya da işte yumurta sarısı da C’dir. E’yi tahmin edin?  masum, olağan bir açık mavidir.  evet, R de mavidir ama alakası yok E ile. egzotik, morumsu bir mavidir R.”

biliyorum, anlamadınız. ola ki aranızda benim gibi sinestezik biri varsa yeryüzünü bu şekilde algılamanın nasıl bir şey olduğunu bir tek o anlıyordur şimdi. sinestezi’ye eşduyum, deniliyor. irade dışı bir yoğunlaşma hadisesi. hastalık, anormallik ya da mucize, mistik bir durum, armağan olarak tanımlayanlar var. çok az insanda görülüyor. bebekken herkesin sinestezik olduğu, yani nöron arası bağlantılarının bulunduğu, ancak çoğu insanda zamanla bu bağlantıların yok olduğu, çok az insanda devam ettiği söyleniyor.  ilk insanların dil gelişiminin sinestezi ile bağlantısı üzerinde durulmuş. sinestezide olan çapraz çağrışım hadisesi olmasaymış dilin asla gelişmeyeceği söyleniyor.

düşmeye bağlı beyin travmaları sonrasında sinestezi geçici olarak görülebiliyor. yapay olarak sinestezi yaratmak için meskalin kullananlar var. epilepsi hastalarının çoğunda sinestezi gözlemlenmiş. 

çeşitleri var; ama en çok bilineni, harflerin renkli olarak algılanması. beş duyunun beşi için sinestezi tipi oluşabilir. bendeki sinestezi hangisi, hiç bilmiyorum. ama harfleri renkli görüp,  isimleri şekilleri ile algılıyorum. ya da sesleri renkli ve şekilli görebiliyorum. bugün kadıköy’den dönerken arkadaşıyla sürekli konuşan kızın sesi sert lifli, pırasamsı bir sebzeydi mesela. hiç susmadı. doğumgününü evde mi yapsa yoksa bir kafede mi yapsa diye tartışıp durdu arkadaşıyla. trafik, sıcak… çok sıkıcıydı. o pırasa sesini alıp azıcık pataklamak istedim, sussun diye, ama sonra bir film anlatmaya başladı, ben de dinledim.

herkesin benim gibi olmadığını öğrendikten sonra, yalnız bir çocuğun kendini oyalamak için icat ettiği, kendine özgü, karmaşık bir  algı alfabesi oyunu olarak düşündüm bunu daha sonra. çocuk denilen şahıs, herkes gibi olmak ister, normal yani, asla fark yaratmak istemez. her çocuk, tutucu, gelenekçi, sıradan, istikrarlı bir yaşamı olsun ister. büyüdükten sonra çok afili bir şey olduğu anlaşılır farklı olmanın. ama farklı insan yalnızdır, onu diyeyim. ister sakatlığıyla, arızasıyla olsun, ister üstün özellikleriyle. sinestezik insan, yeryüzünde  sadece tek bir kişinin konuştuğu bir dile sahipmiş gibidir. ben, hadi dokunaklı olacak burası ama, katlanın;  yalnız olmayı daha çocukken öğrenen, yalnızlık ustası biriyim bu sinestezili hal nedeniyle. alaylıyım, kimseden bir tarif duymadan, yazılı bir metinde okumadan, başka nedenlerle ve bir de sinestezi nedeniyle kendiliğinden gelişti. çocukken allah’ın olması, beni izliyor ve kolluyor olması çok yatıştırıcı, harika bir duyguydu bu nedenle. gençliğimde çok kalabalık bir yaşantım vardı ya, bundan daha az yalnız değildim aslına bakarsanız. hal böyle olunca, her inceliğini bilirim yalnızlığın. yalnızlık sıkıntısının içinde açık sarı, acımsı bir sıvı gibi dolaştığı, ağzında acı bir tat bırakan halinde yatıp uyumaktan başka çare olmadığını...  karanlık bir kuyuya düşmüşsün gibi olan halinde, çok kalın, bol karakterli bir romana başlamanın bira zolsun huzur verdiğini...  kalabalık, geveze  içki masalarından kalkıp tuvalete gittiğinde aynaya bakmamak gerektiğini… yalnızlık kötü bir şeymiş gibi görünür, ama insanın kendi yalnızlık kapasitesini tanıması, kendi mahremiyetine çekildiğinde orada tedirgin olmaması çok önemlidir. konuyu dağıtıyorum gibi görünebilir ama bu hastalık insanın biraz olsun yalnızlığını doğurur da ondan geçiyorum buradan.

bilmem ki, hem hastalık mıdır bu durum, siz karar verin. mesela B’ye en çok G benzer benim tuhaf algı istasyonumda; B camsı bir maddedir de üstüne düşen bordo rengi yansıtır. ama G bizzat o renktir. Ş, koyu pembe. ayıp bir harftir sanki. nedense utanırım Ş'den;  cenazede kahkaha, topallar arasında yerinde zıplayıp duran atlet. M de bejdir Y de. ama ton farkına dikkat... P sütlü kahvemsi,  J ise  mürdüm eriği renginde. ama buğusu yok. parlak. nergis ismini duyduğumda benim aklıma gelen masmavi bir nesnedir. onu beynimde hızla çeviririm sarı yeşil nergis çiçeğine, sizinle konuşurken.

bu hastalık duyuları keskinleştirir, doğru. bu nedenle hasta değil de deliyim belki de. eğer çarşambanın yapayalnız bir çöl olduğunu, her olağanüstü güzel veya acı dolu korkunç şeyi gölgeli perşembeden beklemek gerektiğini söylersem aklınızdan geçen de bu olacak belki. şüpheniz varsa devam edeyim; pazar, fren yapan bir araba lastiğidir. doğuştan sinestezili olanların renkli, ama yorucu bir hayatı olduğu sanılır. değildir.  içimde kendi dilini, dünyanın olağan diline çeviren bir tercüman insiyaki olarak, istemsiz şekilde çalışır durur.

ne işe yarar bu sinestezi? aslına bakarsanız hiçbir işe yaramaz. şurada  hakkında sıradan bir yazı yazmak için bile zorlanıyorum işte görüyorsunuz. üniversitedeydim, neşeli, konuşkan halimdeydim yani… sarhoş muydum neydim; dediler ki masadakiler yeni gelen için, bu halil. ne olacak bu i'nin hali, diye başladım.  hakkında hiçbir şey bilmiyorum; düşünün, burcunu bile sormamışım;)  resmen delilik. dedim ki,  l çünkü bir sur'dur. bir ceset gömer gibi gömmüşsün bu i' yi surlar arasına. bir aldatmaca, ihanet, bir yalan var bu işte. bence birine anlat, günah çıkart, af dile... ne yap yap, bu i'yi ordan çıkar. böyle yaşanmaz. amontillado’dan beter olursun.  masadakiler gülüyordu bu oyuna, halil de gülüyordu, ben de güldüm sonra.  ama bir tuhaf, bir sırrı açığa çıkarmışım gibi bakışıyorduk halil'le. görmedim daha sonra ne yaptı o i'yi. 

eskiden telefon numaralarını ezberlemek dertti. ben bir numaranın önce rengini hatırlarım, sonra rakamlara geçerim. sesleri de renkleriyle hatırlarım. telefon çaldı, açtım. çok eskilerden bir ses, bulmuş beni. "dur, söyleme nolur adını, ben hatırlayacağım," dedim.  ses sarımsı bir çalı. gülüyor. gülümsemesi çırpıntılı,  çalıya bir kuş konmuş gibi oluyor,  kuş tekrar uçtuğunda ses yaylanıyor biraz. "recep'sin sen!" recep de meydan okur gibi bir isim. hep haklı, hep bir diyeceği var.

geçen gün elimden şehriye kavanozu düşüp kırıldı. aynı çığlığı kuşumuz ölürken atmıştı; tüneğinden başaşağı düşerken. gözlerimden boşanan yaş, tabii ki kavanoz için değildi. bilmem ki sinestezinin marifeti mi bu da.

sevinç sarı bir şey. bir avuç sarı şeyi yere çarparsan, saçaklanır. öyledir.  neşe,  mavi ve erguvani dikdörtgen bir şekildir. paket olarak sunulabilir, kurgulanabilir, genetik aktarıma müsaittir, teorisi yapılabilir, miras olarak vasiyet maddesinde geçebilir, ama sevinç öyle değil.  ani, kavranamaz, geri dönüşümü ya da ertelenmesi imkansızdır. neşe'ye bir hazırlık yaparsın; sevinç'e yakalanırsın.

harflerin renkleri ve isimlerin şekli, bazen de manzarası vardır. ismi duyarsın, şunu görürüsün; patikadan yukarı çıkarsın, tutunup soluklanmak için solda bir ağaç gövdesi var. güneş yaprakların arasından yere benek benek düşer, yokuşun sonu görünmez. "bir ismin daha var mı?" "yok mu!? göbek adın olsun yok mu!?" derdin sadece patikadan sonraki manzarayı görmektir. ne bilsin karşındaki, şaşırır.

sıkıntı açık renk bir kumaş, bunu hepiniz bilirsiniz.  sıkar sıkarsın, burgu burgu olur. herkes gücü kadar sıkılır. tahammül edeceği kadar sıkıntı üretir. sonra ne olur, güzel bir şey olur;  çırparsın onu, sevinçli bir şey geçmiştir oradan çünkü. artık nükteli bir mandal bir yanda, müjdeli mandal diğer yanda... güneş,  apaçık ve huzurlu dolaşır...  her şey olağandır, hayat budur, idare ediyorsundur, iyisindir.

ben müzik eğitimi alsaydım muhtemelen notaları renkleriyle görecektim. var benim hastalığımı yaşayan müzisyenler. atıyorum; hastalıklı müzisyen kanepesine kaplanmasını  istediği örtünün rengi konusunda kumaşçıyla şöyle bir konuşma yapabilir. eliyle helozonik şekiller yaparak, melodiyi tekrarlar karşısındaki tam olarak algılasın diye. "bir tür mavi istiyorum; tam şöyle: do la si do!... do la si doooo!.." kumaşçı çaresiz bir parça örnek mavi kumaş uzatır. "aaa, ama beyefendi nerde bu mavideki si tonu!? siz hiç beni dinlemiyor musunuz? do la Sİİİ do!?.."

besteci skriyabin soba siparişi vermiş de gelmiş sobacılar, ona hangi rengi istediğini sormuşlar. acelesi varmış bestecinin, kafasındaki rengin adını onlara çevirmemiş de, "fa majör,  kesinlikle fa majör olsun," demiş. şaşkın sobacılar o sırada olağan soba rengi olan yeşile boyayıp getirmişler. oysa bestecinin  istediği, kesinlikle fa majör, yani kıpkırmızıymış.

ben notaları bilmem, sesleri bilirim. bazı sesler odadaki oksijeni emer. çok, çok tatlı bir sohbet de olsa çay getirmek, çocuğa bakmak, tuvalete gitmek bahanesiyle oradan ayrılıp ciğerlerime oksijen depolamam gerekir. bazı sesler ışıltılı bilyeler gibi dökülür, dökülür... ne anlatsa gülümseyerek dinlerim. Bazı sesler üstüne bolca baharat serpilmiş gibi cayır cayırdır. bazı seslere sarılmak istersiniz, esintili, ılık... bazı sesler ısırır. yanık turuncu sesleri severim.

aslında sizde de biraz vardır sinestezi. aşık olduğunuzda, "sanki bir sıvı içmiş gibiyim, kehribar rengi, ılık bir bal dolaşıyor sanki damarlarımda," dersiniz. "öyle ki uçarcasına koştuğumu sanıyorum, ama yerimden kımıldamamamışım. damarlarımdaki o bal kaynıyor sonra, telaşlanıyorum, bir şey... bir şey yapmam lazım..."

insanın beyni ne tuhaf, ne büyüleyici, ne karmaşık, ne baş belası. uyanıkken bir sürü algı beynine doluşuyor, uyuduğun anda düşler, semboller... insan keşke biraz olsun dinlenebilse.

ima edilen kitaplar:
. dostoyevski, yeraltından notlar
. edgar allen poe, olağandışı öyküler
. victoria finley, renkler